Zwart licht – Een ontmoeting met Pierre Soulages in Rodez

We bevonden ons in het Musée Soulages in Rodez, een kleine stad in Zuid-Frankrijk, waar de kunstenaar Pierre Soulages (1919–2022) werd geboren. Hij schonk zelf honderden werken aan dit museum, dat in 2014 werd geopend. Het is geen museum dat je binnenkomt om kunst te bekijken. Je komt er om kunst te ondergaan. En dat is iets heel anders.

Wie was Pierre Soulages?
Pierre Soulages was een van de belangrijkste Franse kunstenaars van de 20e en 21e eeuw. Hoewel hij buiten Frankrijk lang relatief onbekend bleef, groeide zijn reputatie gestaag — ook in Nederland, waar zijn naam nog steeds bij weinigen een belletje doet rinkelen. Dat is eigenlijk verwonderlijk, want zijn werk biedt precies wat onze tijd mist: een ervaring zonder overdaad. Stilte zonder leegte. Kracht zonder agressie.

Zijn schilderijen bevatten geen voorstelling, geen boodschap, geen tekst. Zelfs geen titel. Alleen de afmetingen en de datum van het werk zijn vermeld. Hij wilde geen interpretatie sturen, alleen ervaring mogelijk maken. Een schilderij van Soulages stelt niets voor — het is.

Zwart als beginpunt
Vanaf eind jaren ’70 ging Soulages uitsluitend met zwart schilderen. Niet omdat hij zwart als duister beschouwde, maar omdat hij ontdekte dat zwart licht kon dragen. Dat het glansde, reflecteerde, ademde — afhankelijk van hoe het aangebracht werd en hoe het licht erop viel.

Hij noemde dit werk Outrenoir — letterlijk: voorbij het zwart. Zijn late schilderijen zijn volledig zwart, maar nooit monotoon. Hij werkte met brede kwasten, paletmessen, zelfs houten planken, om het oppervlak te bewerken: te krassen, te strijken, te modelleren. Het resultaat is een spel van licht en donker binnen één kleur. Of zoals hij het zelf zei: “Het is niet zwart dat ik schilder. Het is het licht dat ik ermee oproep.”

Ervaring vóór oordeel
In een tijd waarin we overal iets van móéten vinden — van kunst tot politiek, van eten tot ons eigen lichaam — is het bevrijdend om iets tegen te komen dat zich daaraan onttrekt. Dat je niet hoeft te begrijpen. Dat niets van je vraagt behalve aandacht.

In de woorden van filosoof Maurice Merleau-Ponty: “Het lichaam is ons middel om een wereld te hebben.”

Je kijkt niet naar een schilderij van Soulages. Je staat ervoor. Je beweegt. Je voelt hoe het licht verandert met jouw positie. Je zintuigen worden actief, maar niet overprikkeld. Het zwart beweegt mee met je ogen. Je lichaam wordt deel van het werk.

Zintuigen in plaats van betekenis
We stonden minutenlang stil bij sommige werken. Niet om ze te analyseren, maar omdat ze ons iets lieten voelen wat moeilijk te benoemen is: rust. Stilte. Openheid.

Er is een geruststelling in deze donkerte.
De dageraad komt bij nacht.

Dat zinnetje kwam in me op terwijl ik keek — niet als uitleg, maar als echo van wat ik zag.

Misschien is dat het wezenlijke van Soulages’ werk: dat het de analyse overslaat en je direct in de ervaring zet. Het vraagt geen oordeel. Geen inzicht. Alleen aanwezigheid.

Van museum naar dagelijks leven
Buiten, in het felle zonlicht van Rodez, merkten we hoe onze ogen zich moesten aanpassen. Alsof we uit een andere wereld kwamen. En in zekere zin was dat ook zo. We hadden een uur doorgebracht in een ruimte waar niets hoefde, waar alleen kijken genoeg was.

Dat contrast deed me beseffen hoe zeldzaam dat geworden is. Toen we buiten kwamen, merkte ik hoe fijn het is om even niets te hoeven. Geen mening te geven. Geen oordeel te vormen. Gewoon kijken. Gewoon ademen.

En ik dacht: waarom doen we dit zo weinig?

We worden voortdurend aangespoord om overal iets van te vinden. Van kunst, politiek, het klimaat, ons lichaam, andere mensen — zelfs van dingen waar we eigenlijk geen verstand van hebben. Alsof het pas telt als we onze mening paraat hebben. Alsof twijfel of stilte minderwaardig is.

Maar misschien is het juist wijs om soms te zeggen:
“Ik weet het niet.”
“Ik hoef hier niets van te vinden.”
Of gewoon: “Laat me even kijken.”

Ruimte maken
Soulages schilderde zwart niet als afwezigheid, maar als ruimte. Een ruimte waar het licht in kon vallen. Misschien kunnen wij dat ook: ruimte maken. Door niet meteen te reageren. Door niet alles te vullen met woorden, meningen, gedachten.

Als je niets hoeft te vinden, komt er ruimte vrij:
voor aandacht. Voor zachtheid. Voor ervaring.

Je zintuigen doen beter hun werk als je hoofd niet in de weg zit.

Een kleine verschuiving
Misschien is dat wat ik meeneem uit dit bezoek:
Je hoeft niet overal wat mee.
Je hoeft niet altijd iets te zeggen, of te vinden, of te begrijpen.
Soms is het voldoende om aanwezig te zijn.

En juist daarin schuilt een soort macht — niet over anderen, maar over jezelf.
Een vrijheid.
Een keuze om aandacht te geven aan wat er echt toe doet.

Dit kan er zo uitzien: de volgende keer dat iemand je vraagt wat je van iets vindt — een film, een politieke ontwikkeling, een kunstwerk — probeer dan eens te zeggen: “Ik weet het nog niet. Laat me er even mee zitten.” Of wanneer je op social media scrollt en overal meningen voorbij zien komen, stop dan even. Vraag jezelf af: moet ik hier iets van vinden? Of kan ik gewoon kijken, lezen, ervaren — zonder meteen een standpunt in te nemen?

Het is een kleine verschuiving, maar ze kan je dagen rustiger maken. Je gesprekken dieper. Je aandacht scherper.

Het Musée Soulages in Rodez bevat de grootste collectie werken van Pierre Soulages ter wereld. Het museum opende in 2014 en toont zowel zijn vroege werk als zijn latere Outrenoir-schilderijen.

Lees verder op de weblog van Martijn